Vergeving en verlossing in ‘Paris, Texas’
© Paris, Texas (1984), Wim Wenders. Film Still. alle rechten voorbehouden
In deze filmanalyse verkent Hava Masaeva Paris, Texas (1984), het iconische werk van Wim Wenders. Ze analyseert de thema’s van verlossing, spijt en de Amerikaanse droom, en onthult hoe de film een aangrijpende en intieme ervaring biedt die ons confronteert met onze eigen kwetsbaarheden.
Verloren dromen. De zoektocht naar verlossing en hoe die gepaard gaat met opoffering en schuld. De mythe van de Amerikaanse droom. Hoe universeel de thema’s die aan bod komen in Paris, Texas (1984), geregisseerd door Wim Wenders, ook mogen zijn; een filmische ervaring is zelden zo persoonlijk en intiem geweest. Wenders weet een tragisch, bitterzoet verhaal te vertellen met een minimale dialoog die fragiliteit belichaamt. Een mooiere afbeelding van ervaringen zo menselijk als liefde, spijt en pijn is ver zoek. Paris, Texas is meer dan een neo-western.
Het is een haast sprookjesachtige odyssee over herinneringen die zo pijnlijk zijn dat het opzettelijk onderdrukken ervan en het dwalen door een beschaamd vagevuur veel gemakkelijker is dan die herinneringen luidop uit te spreken. Het illustreert de omvang van spijt. Hoe het een gevoel is dat je het zwijgen kan opleggen.
“Vlak na de opening van de film ontmoeten we Travis, het hoofdpersonage. Verwilderd en vermoeid dwaalt hij, schijnbaar doelloos, door de weidse, desolate landschappen van het Amerikaanse Westen.”
De iconische, akoestische slide gitaar van Ry Coorder, die de film van zijn nostalgische soundtrack voorziet, vult het scherm. Vlak na de opening van de film ontmoeten we Travis, het hoofdpersonage. Verwilderd en vermoeid dwaalt hij, schijnbaar doelloos, door de weidse, desolate landschappen van het Amerikaanse Westen. De dorre woestijn dient als een sprekende achtergrond voor de interne strijd die Travis voelt. Zijn verleden blijft lange tijd gehuld in mysterie.
Wenders laat het verhaal langzaam ontvouwen waardoor je wordt meegezogen in een wereld van melancholie en introspectie. Het eerste halfuur van de film spreekt Travis niet. Zijn gezichtsuitdrukking valt niet te lezen en hij reageert niet wanneer er tegen hem gesproken wordt. Zijn stoïcijnse houding getuigt van een schuldgevoel dat zo groot is dat het zijn bewustzijn lijkt vernietigd te hebben. De ijzige stilte lijkt de overgang van akte één naar akte twee als het ware te vertragen, tot hij die stilte verbreekt: ‘Paris, Texas’. Daar wil hij naartoe.
Travis: Paris. Paris?
Walt: Paris?
T: Did you ever go to Paris?
W: No.
T: Could we go there now?
W: It's a little out of the way.
Travis’ reis is zowel fysiek als spiritueel. Hij probeert contact te maken met zijn vervreemde vrouw Jane, een poging die doordrenkt is van een diep verlangen naar verlossing en herstel. Hij wordt geconfronteerd met zijn eigen fouten en tekortkomingen uit het verleden. Hij heeft zijn vrouw en zoon verlaten, haar behandeld als zijn bezit. Wanneer Travis Jane eindelijk vindt, verwacht hij geen vergiffenis.
In een aangrijpende monoloog bekent hij zijn schuld en spijt en legt hun gezamenlijke verleden bloot aan de kijker in deze intieme scène gevuld met symboliek, dynamisch kleurgebruik en zorgvuldig gekozen camera shots die telkens de afstand tussen de twee articuleren. Dit moment vormt de climax van de film. Hij spreekt haar aan via een eenrichtingsspiegel, een symbolische barrière die hun emotionele afstand benadrukt. Een moment van catharsis. Bitter, maar noodzakelijk.
Jane dwaalt in nostalgie en deelt hoe ze zich voelde nadat Travis haar verliet. Hoewel hun tijd samen pijnlijk en toxisch was, spreekt ze liefdevol over hem. Overweldigd door zijn plotse aanwezigheid stottert ze en dwaalt de camera over haar blik.
I... I used to make long speeches to you after you left. I used to talk to you all the time, even though I was alone. I walked around for months talking to you. Now I don't know what to say. It was easier when I just imagined you. I even imagined you talking back to me. We'd have long conversations, the two of us. It was almost like you were there. I could hear you, I could see you, smell you. I could hear your voice.
…
Then... I just gave it up. Everything stopped. You just... disappeared. And now I'm working here. I hear your voice all the time. Every man has your voice.
Doordat de camera gaandeweg steeds dichter bij Jane komt, voelt het verhaal des te persoonlijker aan. Waar de kijker haar eerst louter vanuit Travis’ kant te zien krijgt, door de spiegel, eindigt hij vlak voor haar, in confrontatie. Montage en kleurgebruik gaan hand in hand en versterken het narratief. De visuele taal van de scène articuleert met andere woorden de inhoud ervan – Travis slaagt erin dichter bij Jane te komen door eerlijk te zijn, hoewel dit niet zal blijven duren.
We worden geconfronteerd met de rauwe realiteit van hun verleden. Travis’ en Jane’s leven samen is niet meer – hun liefde mag dan wel nog zweven in de niet-bestaande ruimte tussen hen maar volstaat niet om te leiden tot een hereniging. Een kind hebben samen volstaat niet om tot een verzoening tussen twee verloren zielen te komen. Travis getuigt van spijt, maar wacht niet op vergiffenis. Zijn zoon, die tot dusver opgevoed is door Travis’ broer, moet na een verwarrende confrontatie met zijn echte vader leren leven met een nieuwe situatie. Is er dan wel iemand buiten Travis die verlossing kent? De impact van fouten die in het verleden gemaakt zijn, blijft aanwezig. Er is geen sprake van volledig herstel. Moeder en zoon zijn herenigd, maar wat betekent dit als iedereen al had geleerd om te leven met de status quo?
Misschien ligt de schoonheid niet in de verlossing of het resultaat van de zoektocht, maar in de poging zelf. De zoektocht was onzeker – Travis wist nooit of en waar hij Jane zou vinden. Hij vond in die zoektocht echter zichzelf terug. Aanvankelijk dwaalde hij verloren door de woestijn, op zoek naar Paris, Texas; een stukje land dat hij jaren geleden kocht voor zijn gezin. Die zoektocht werd onbelangrijk en sloeg om naar een fysieke en mentale tocht naar zijn verleden en zijn spijtbetuiging.
Is vergiffenis noodzakelijk om tot verlossing te komen als je leeft met spijt? Spijtbetuiging kan enigermate gunstig zijn voor jezelf – ‘get if off your chest’, een ontlading. In zekere zin vergeef je hiermee jezelf, hoewel dit in het geval van Travis meer neerkomt op acceptatie dan vergiffenis. Hij kiest ervoor zijn verleden niet langer weg te dringen door open te zijn en Jane op te zoeken. Vergiffenis speelt een cruciale rol in het onderhouden van waardevolle, menselijke relaties. Het kan een basis leggen voor herstel en verzoening met anderen.
“Beschadigde relaties kunnen dankzij vergiffenis inderdaad wederom opgebouwd worden, vertrouwen kan herwonnen worden. En toch kan de emotionele bevrijding die je voelt bij zelf-acceptatie waardevoller zijn dan een vergiffenis.”
Is het voldoende om simpelweg je spijt te betuigen, of is er meer nodig om ware innerlijke vrede te vinden? Beschadigde relaties kunnen dankzij vergiffenis inderdaad wederom opgebouwd worden, vertrouwen kan herwonnen worden. En toch kan de emotionele bevrijding die je voelt bij zelf-acceptatie waardevoller zijn dan een vergiffenis. Daarin kan de verlossing schuilen die je zoekt en die je nodig hebt.
Paris, Texas is een reis die voor liefhebbers van films die tot een eenvoudige resolutie komen misschien anticlimactisch kan aanvoelen. De climax schuilt echter in de reis zelf en in de confrontatie met Jane, hoewel daar geen resolutie uit voortkomt. Wenders slaagt erin een verkenning van het menselijke hart en de ongrijpbaarheid van de liefde te verfilmen — niet zonder te vervallen in clichés, maar een cliché werkt wanneer je Wim Wenders bent en weet hoe je veelvoorkomende tropes betekenisvol vorm kunt geven.
Het gaat niet om de vergiffenis die er al dan niet is, noch gaat het om de gezinshereniging waar je als kijker op lijkt te wachten. Een menselijk verhaal is niet automatisch een menselijke film. Paris, Texas is een subversieve western en een fragiel drama, maar bovenal één van de meest menselijke films van de 20e eeuw.
De gloednieuwe 4K-restauratie van Paris, Texas, gemaakt ter gelegenheid van de 40ste verjaardag van de film door de Wim Wenders Foundation in samenwerking met Argos Films, werd onlangs gepresenteerd op het Filmfestival van Cannes. De film is nu te zien in De Cinema in Antwerpen.
Hava Masaeva is 22 jaar en komt uit Antwerpen. In juni behaalde ze haar Master in Filmstudies en Visuele Cultuur. Nu woont ze in Amsterdam, waar ze stage loopt bij het Eye Filmmuseum. Naast haar grote liefde voor film, heeft ze een passie voor straatfotografie, waarmee ze de poëzie van het alledaagse probeert vast te leggen.